Let op: Vanwege de kerstvakantie is het Adviespunt gesloten vanaf 20 december 16.00. Maandag 6 januari 2025 zijn wij weer bereikbaar. In geval van een calamiteit zijn de adviseurs van het calamiteitenteam 24/7 bereikbaar.
Primair Onderwijs
Voortgezet Onderwijs
MBO
Creëer een sociaal veilige sfeer op school
Op 4 mei om stond ik om 8 uur ’s avonds plotseling in de voortuin. Ik zong niet met mijn koor tijdens een herdenkingsceremonie en ik was ook niet aanwezig bij een kranslegging, zoals eerdere jaren. Ook zat ik niet voor de tv, want het internet haperde. Knarsetandend stelden we vast dat we de toespraken en de twee minuten stilte op de Dam zelfs niet op afstand konden volgen, wat uitgerekend in dit coronajaar ironisch genoemd kan worden.
Maar in de nis van de kerktoren tegenover ons huis brachten twee blazers de Last Post ten gehore. Het geluid reikte tot ver over de wijk. Wij stapten naar buiten, maakten in stilte contact met een buurman verderop. Zwegen twee minuten bewegingloos met elkaar. Ieder met zijn eigen gedachten, maar samen in het moment. Zo konden we de dodenherdenking, toch het nationale ritueel bij uitstek, op de juiste manier bijwonen. Het klopte. Die paar minuten in de voortuin sloegen een brug tussen verleden, heden en toekomst. Brachten ons samen met elkaar en onze wijkgenoten. We waren geraakt. Dat is wat een goed ritueel bewerkstelligt, ook als het internet hapert.
Een ritueel klopt, als je de knoop in je buik voelt oplossen. Als je eindelijk volschiet, en daar opgelucht over bent. Een ritueel klopt, als je voelt dat je erbij hoort. Als je warm wordt van een gezamenlijke beleving. Als je er zo in kunt opgaan, dat je even de tijd vergeet. Een ritueel klopt, als het teweegbrengt wat met woorden alleen niet zou zijn gelukt.
Twee maanden geleden gingen de scholen dicht. De manier waarop zou je letterlijk onceremonieel kunnen noemen – met een onduidelijke aanloop, en toen het eenmaal zover was, toch nog abrupt. Van de ene op de andere dag zat de sectieleider Nederlands met haar team per videocall te overleggen, terwijl ze voor haar drie eigen kinderen in de basisschoolleeftijd thuisonderwijs moest verzorgen. Haar collega, met twee examenklassen voor natuurkunde, deelde ineens een geïmproviseerde werkplek aan de keukentafel met zijn man, en had al snel zorgen over een mentorleerling. De docent muziek deed zijn best om instructiefilmpjes op te nemen, maar lag met de techniek in de clinch. Hier in huis was het een interessante uitdaging om de pubers ervan te overtuigen dat ‘onderwijs op afstand’ geen synoniem is voor ‘vakantie’ en dat het niet stoer is om een officiële waarschuwing te krijgen van de handhavers in het park.
En dan mogen de scholen weer open. Nu is er wat tijd om de herstart voor te bereiden – en niet alleen praktisch. Want hoe breng je het team weer écht bij elkaar? Hoe doe je recht aan al die verschillende ervaringen waarmee leerlingen terugkomen? En wat kun je doen om de regels voor ‘het nieuwe normaal’, wat het ook moge zijn, te installeren? Een ritueel of ceremonie bij terugkomst kan hierbij helpen. Rituelen markeren een overgang. En er worden straks verschillende overgangen tegelijkertijd gemaakt: van dicht naar open, van gescheiden naar samen, van thuis naar het schoolgebouw, van hoe het vroeger was naar hoe het verder moet. Als je die overgangen goed weet te markeren, heb je er de rest van het jaar profijt van. Hoe komt dat?
Een ritueel zorgt voor verbinding. Het onderstreept dat de gemeenschap van de school er nog steeds is, zij het misschien anders, en dat je die met elkaar weer vlot trekt. Dat iedereen, opnieuw, welkom is.
Een ritueel biedt houvast. Na een periode van onzekerheid en afwezigheid van routines is het goed om weer contact te maken met bekende structuren. Levensbeschouwelijke rituelen vormen een belangrijke connectie met zingeving; puur praktische rituelen bieden vaste grond onder de voeten. Op mijn montessorischool, vroeger, hadden we een schoollied. De kinderen in ons gezin starten de lesdag op de vrije school met een spreuk. Op sommige christelijke scholen vormt een gebed de gebruikelijke dagopening. Heb je als school vergelijkbare tradities als gemeenschappelijk baken, die voor iedereen herkenbaar zullen zijn als startmoment, herstel deze dan in ere. Zijn die bakens er nog niet? Dan is dit wellicht een mooi moment om het erover te hebben. Alleen al het gesprek legt de basis voor een breed gedragen schoolcultuur waarin iedereen zich gezien en gehoord voelt.
Daarmee bedoel ik: ga, juist nu, gezamenlijk bespreken hoe docenten en leerlingen de overgang tussen de leefwereld van thuis en school ervaren. In de klas praten over wat ‘naar school gaan’ eigenlijk voor iedereen betekent, wat leerlingen verwachten nu ze weer terug zijn en op welke manier zij de herstart beleven, kan een prachtig nieuw ritueel opleveren waar alle leerlingen hun bijdrage in terugzien. De periode van thuis zijn is door iedereen heel verschillend beleefd; daar niet aan voorbijgaan, maar er juist oog en oor voor hebben, draagt bij aan de sociale veiligheid van leerlingen. In een open, verkennend gesprek kan samen ‘ritualiseren’ (het omzetten van een situatie die om verwerking vraagt naar een zelf vormgegeven ritueel) helpen bij het re-creëren van een warm schoolklimaat.
Een ritueel biedt een podium voor emoties, die misschien nog vers of onverwerkt zijn, en voor gevoelens die wel doorleefd zijn, maar nog niet met anderen gedeeld. De coronacrisis haalde ons wat dat betreft door een achtbaan. Angst, verdriet, zorgen, opluchting, vreugde – even niet gepest worden, gaat mijn oma dood? – met een ritueel kanaliseer je die emoties, en krijgen ze een duidelijke plaats zodat er weer ruimte ontstaat voor samenzijn en leren.
Nu hoef je niet meteen al je collega’s tot tranen te bewegen, of leerlingen te dwingen zich verder bloot te geven dan ze willen. Maar je kunt wél een veilige context scheppen, waarin het hebben en uiten van die emoties geoorloofd is. Bijvoorbeeld door een stiltemoment te houden, waarin je de ruimte voor deze gevoelens benoemt. Of juist door samen een nummer te beluisteren of mee te zingen, dat vertolkt wat iedereen ervaren heeft. Door een boom of waslijn op te tuigen met persoonlijke briefjes en kaartjes. Door verhalen op te halen bij leerlingen, ouders en collega’s en deze te bundelen tot een corona-logboek.
Ik ben niet zo van de kant en klare recepten, maar een paar overwegingen kunnen helpen bij het ontwerpen van een ritueel. Wat wil je precies markeren of uitdrukken, en hoe zou je dat in het ritueel willen terugzien? Ligt de nadruk op vieren dat je weer samen bent, op terugkijken naar de afgelopen periode, of op het bestendigen van de nieuwe afspraken? Het één sluit het ander niet uit – bedenk dat je verschillende vormen en middelen naast elkaar kunt inzetten, net als in onderwijs. Het rituele element kan een moment zijn, bijvoorbeeld de opening op de eerste dag, maar ook een centrale plaats in de school, of een specifiek voorwerp. Wat je ook doet, houd het simpel. Belangrijk is dat je met elkaar tot de kern van de boodschap komt, en het ritueel daaromheen bouwt. Heel weinig kan ineens veel oproepen; of het klopt, voel je vanzelf.
Wie moet er iets doen? Wil je als schoolleider een handeling verrichten, als team iets ten gehore brengen, of beoog je dat alle leerlingen het ritueel zelf ervaren? Moet dat op hetzelfde moment, of kan het bij toerbeurt tot iedereen ‘geweest is’? Als je besluit met zijn allen iets te maken – of het nu een kunstwerk is of een filmpje met bijdragen van iedereen erin gemonteerd – denk dan ook na over de bestemming van het eindproduct. Gooi je het weg, hang je het op of mail je het rond? Je keuze beïnvloedt het karakter van het ritueel, en ook de praktische consequenties. Bepaal zorgvuldig wie het eerste en het laatste woord heeft, wie iets opent of juist sluit, wie iets vast- of juist losmaakt.
Waarmee ga je te werk? Werk de rituele vorm uit met symboliek, objecten of rituele handelingen. Bespreek met elkaar wat betekenisvol is, voor jullie school en in jullie situatie. Wees daarin congruent: wil je een ingetogen ritueel, kies dan niet voor ballonnen in duizend kleuren. Een kaars aansteken is een tijdloos en krachtig symbool, maar maak goed duidelijk wát de kaars precies symboliseert. Waarom brandt hij? Wie steekt hem aan? En wanneer blaas je hem weer uit?
Heb je als school een markant logo of herkenbare kleuren in de huisstijl? Zoek manieren om die in het ritueel te laten terugkomen. Ook de fysieke ruimte van je school kan bepalend en ondersteunend zijn. Misschien kun je iedereen (niet alleen de docenten en de bovenbouw) via de statige hoofdentree laten ervaren dat hij de drempel weer over stapt. Heb je een aula of hal, waar alle verdiepingen op uitkomen? Maak er gebruik van dat je elkaar kunt zien en horen. Heb je een prachtige buitenruimte, misschien een sportveld? Daag die anderhalve meter afstand uit, en laat zien dat je er nog steeds sámen op past!
Spreek zoveel mogelijk zintuigen aan. Aanraken mag dan niet mogelijk zijn, bewegen kan wel. Onderschat niet de impact van een optocht, een buiging of een dans. Stilte kan veelzeggend zijn, maar op andere momenten is geluid – applaus, zingen of domweg het luiden van de ‘schoolbel’ – nog veel passender. Speel met licht en donker, of met temperatuur door alle zonneschermen tegelijk op te trekken en deuren en ramen te openen. Je kunt doorknippen of overgooien, vullen of legen, bouwen of smelten, blazen of ophangen. Stenen, touw, water, verf, kruiden; de opties zijn onbegrensd, het gaat erom datgene te kiezen wat betekenisvol en effectief is. In mijn jeugd roken alle scholen naar koffie en kopieermachine, maar hoe zou het zijn om terug te komen in de geur van appeltaart? Wierook? Rozenblaadjes?
Alle gekheid op een stokje – de rituele mogelijkheden zijn eindeloos. Maak er bewust gebruik van. Wees inclusief, wees to the point en wees creatief. Dan klopt het.
Maaike Kluit is onder meer ritueel-ontwerper en werkte ook met School & Veiligheid als onderzoeker en tekstschrijver (Waar begin je?). Zij schreef dit blog vanwege het opnieuw opengaan van de vo-scholen per 1 juni 2020. School & Veiligheid ontwikkelde een stappenplan voor een goede en sociale en veilige start voor het voortgezet onderwijs. Voor meer achtergrondinformatie kunt u terecht bij het artikel ‘Opnieuw naar school – vo’.
Wij zijn Stichting School & Veiligheid. Wij ondersteunen scholen bij het bevorderen van een sociaal veilig klimaat. Dit doen wij door:
Meld je net als 13.000 anderen aan voor onze nieuwsbrief en ontvang iedere maand actuele informatie over sociale veiligheid op school.
