Let op: Vanwege de kerstvakantie is het Adviespunt gesloten vanaf 20 december 16.00. Maandag 6 januari 2025 zijn wij weer bereikbaar. In geval van een calamiteit zijn de adviseurs van het calamiteitenteam 24/7 bereikbaar.
Primair Onderwijs
Voortgezet Onderwijs
MBO
Creëer een sociaal veilige sfeer op school
Inclusief richtlijn voor het onderwijs van de Sectorraad gespecialiseerd onderwijs
Opstandig en agressief gedrag in de klas kan leiden tot gevaarlijke situaties. Soms is het dan nodig dat je direct ingrijpt. Het is goed voor te stellen dat je als leraar in zo’n situatie niet goed weet hoe je moet handelen. Voor die momenten is het belangrijk dat de afspraken op school over fysiek en/of vrijheid-beperkend handelen duidelijk zijn.
Een school moet een protocol hebben met daarin de afspraken over fysiek en/of vrijheid-beperkend handelen. Je kunt namelijk alleen optreden tegen bepaald gedrag of in een bepaalde situatie als de grenzen van het toelaatbare zijn beschreven. In datzelfde protocol moet ook beschreven staan welke maatregelen of sancties er kunnen volgen als iemand de regels overtreedt.
Met papier alleen ben je er alleen niet. Zorg ervoor dat iedereen – medewerkers, leerlingen en ouders – op de hoogte is van de afspraken en regels. En zorg dat de afspraken altijd op te zoeken zijn, zoals in de schoolgids of op de website. Zodoende kunnen de door agressief gedrag beschuldigde leraren juist in hun kracht gezet worden als pedagogisch vakbekwame professionals, die volgens het schoolprotocol handelen.
Is een dergelijk protocol niet aanwezig en grijp je als onderwijsprofessional fysiek in, dan zal een klachtencommissie het gedrag vrijwel altijd als ‘grensoverschrijdend’ beoordelen.
Zelfs als het veiligheidsbeleid op school helemaal op orde is, kun je te maken krijgen met situaties waarbij de veiligheid van een leerling en/of zijn omgeving in het geding is. Een prettig klassenklimaat en goed pedagogisch handelen van de leraar kunnen veel problemen voorkomen.
Toch kan er in elke klas een situatie ontstaan waarbij het voor een medewerker noodzakelijk is om fysiek in te grijpen. Denk hierbij aan situaties waarbij het gedrag van een leerling een ernstig gevaar vormt voor de gezondheid of veiligheid van zichzelf of voor anderen. Dat zijn heftige situaties. Realiseer je wel dat fysiek ingrijpen alleen dan gerechtvaardigd is wanneer je een dreigende situatie enkel door onmiddellijk ingrijpen kan voorkomen. En zelfs dan nog niet altijd. De beoordeling daarvan is altijd achteraf.
Bij acute situaties is er vaak een dunne scheidslijn tussen acceptabel en grensoverschrijdend ingrijpen. En daarnaast kan niet ingrijpen in sommige gevallen ook verwijtbaar zijn. Een klachtencommissie kan bij de beoordeling van de situatie de volgende criteria in overweging nemen:
Het uitgangspunt is dat fysiek contact tussen leerkracht en leerling zoveel mogelijk beperkt moet blijven. Fysiek ingrijpen kan nodig zijn vanwege de veiligheid. Als andere pedagogische interventies niet werken, is fysiek ingrijpen noodzakelijk. Sterker nog: soms is het de enige manier om een gevaarlijke situatie te kunnen stoppen
Bron: Onderwijsgeschillen
Scholen moeten erop toezien dat leerlingen zichzelf of anderen geen schade toebrengen, vanwege de zorgplicht van scholen voor leerlingen. Wanneer de school tekortschiet, kan de school aansprakelijk gesteld worden. Niet ingrijpen kan dan ook verwijtbaar zijn.
De wet Veiligheid op school verplicht scholen een veiligheidsbeleid. Hiermee moeten scholen voorkomen dat de sociale, psychische en fysieke veiligheid van leerlingen niet door handelingen van anderen wordt aangetast. Dit moeten scholen in een veiligheidsplan beschrijven. Deze wet geldt voor het primair, voortgezet en speciaal onderwijs.
Voor personeel gelden de verschillende arbocatalogi (zowel voor het po, vo als mbo) en cao’s. Die noemen ook de verplichting om voor personeel een veilige werkomgeving te bieden en vast te leggen in een veiligheidsplan.
Volgens artikel 11 van de Grondwet, heeft iedereen recht op lichamelijke integriteit. Dat betekent dat je niet zonder toestemming of goede reden aan iemands lichaam mag komen.
Iemand opsluiten (bijv. apart zetten in een klaslokaal dat op slot gaat) is strafbaar. Daarover gaat artikel 282 van het Wetboek van Strafrecht: je mag iemand niet van zijn vrijheid beroven.
Artikel 41 van het Wetboek van Strafrecht gaat over noodweer, oftewel: verdediging in een situatie waarbij je alleen door zelfverdediging agressie kunt afweren.
In 2017 heeft het toenmalig Landelijk Expertise Centrum Speciaal Onderwijs (LECSO) samen met Stichting School & Veiligheid, de PO-Raad en het Nederlands Jeugdinstituut de richtlijn ‘Fysiek beperkend handelen en/of vrijheidsbeperkende maatregelen binnen het onderwijs’ ontwikkeld. Deze richtlijn (pdf), die is herzien in 2023, helpt betrokkenen binnen en buiten de school om afspraken te maken over fysiek en vrijheid-beperkend handelen. Daarnaast helpt de richtlijn onderwijsprofessionals bij het vastleggen van de afspraken in een protocol.
Sinds de eerste totstandkoming van de richtlijn is de Wet zorg en dwang (Wzd) in werking getreden en kwamen er vanuit het veld vragen over wat de Wzd betekent voor het onderwijs. In januari 2021 zijn LECSO en SBOwerkverband gefuseerd tot één organisatie: Sectorraad gespecialiseerd onderwijs. Deze sectorraad heeft de richtlijn in 2023 herzien.
De richtlijn bestaat uit bouwstenen die betrekking hebben op fysiek en/of vrijheid-beperkend handelen. Deze bouwstenen variëren van invulling van definities, proportionaliteit, taakverdeling en communicatie tot evaluatie en nazorg.
Door in gesprek te gaan over deze bouwstenen, kun je het bestaande veiligheidsprotocol van de school toetsen. Als uit die toetsing blijkt dat het nodig is, kun je het protocol aanscherpen. De richtlijn schrijft niet voor en geeft niet aan wat wel of niet mag. De richtlijn helpt om binnen de school het gesprek te voeren over de (te maken) afspraken.
De richtlijn richt zich in eerste instantie op onderwijsinstellingen in het speciaal onderwijs die gezien hun leerling-populatie veel te maken hebben met veiligheidsrisico’s. Daarnaast is deze richtlijn ook bedoeld voor het regulier onderwijs.
Download de richtlijn van de website van sectorraad Gespecialiseerd Onderwijs.
Bekijk het filmpje voor een uitleg over hoe deze richtlijn zich verhoudt tot de wet zorg en dwang:
Dit artikel is gekoppeld aan de volgende thema’s
Andere kennisbank artikelen over dit onderwerp.
Lastig gedrag van leerlingen: daar heeft iedere onderwijsprofessional wel eens mee te maken. Wat doe je dan? Hoe voorkom je dat het escaleert? Dit artikel geeft handvatten bij het maken van de juiste keuzes als het gaat om het effectief beïnvloeden van lastig gedrag.
Deze oefening is een aanvulling op het artikel ‘Omgaan met lastig gedrag van leerlingen in de klas’. Het geeft situatieschetsen om de kennis over agressie en boosheid actief te verwerken en toe te passen. Dit kan alleen, of in teamverband. Je kunt er bijvoorbeeld mee oefenen tijdens een scholingsdag of een intervisiebijeenkomst. Ook is de oefening goed in te zetten in de bij- of nascholing.
Met de Checklist Omgaan met Calamiteiten in het Onderwijs weet iedere onderwijsprofessional hoe te handelen als een calamiteit plaatsvindt in of rond de school.
Een goed aangiftebeleid maakt het schoolveiligheidsplan compleet. Het draagt bij aan de veiligheidsbeleving van medewerkers en leerlingen en zorgt dat je snel eenduidig kunt handelen op het moment dat het nodig is.
Wij zijn Stichting School & Veiligheid. Wij ondersteunen scholen bij het bevorderen van een sociaal veilig klimaat. Dit doen wij door:
Meld je net als 13.000 anderen aan voor onze nieuwsbrief en ontvang iedere maand actuele informatie over sociale veiligheid op school.
