Seksuele integriteit in de lessen lichamelijke opvoeding

Voorbeelden

Als je denkt aan LO zul je misschien niet direct denken aan seksuele aspecten. Maar die zijn er wel degelijk: gezamenlijk omkleden, elkaar aanraken tijdens sport en spel, het betreden van de kleedkamers door de LO-leraar, leerlingen die zich geen meid of jongen voelen, een leerling aanspreken over kleding, seksuele opmerkingen tussen leerlingen, leerlingen die zich bekeken voelen door medeleerlingen of door de gymdocent. Kortom; lichamelijkheid, omgangsvormen en genderidentiteit zijn aspecten van het vak lichamelijke opvoeding op school. Hoe ga je daar als LO-leraar integer mee om?

De ontwikkelgroep ‘Seksuele integriteit in LO’ heeft een viertal artikelen gepubliceerd in LO Magazine, het vaktijdschrift voor LO-docenten. Hieronder worden de artikelen één voor één kort geïntroduceerd.

Consent is leidend

Bij aanraken en de kleedkamer betreden maken veel LO-leraren onderscheid tussen genders. Zo gaan veel mannelijke LO-docenten geen meidenkleedkamers binnen. Dat laten ze over aan vrouwelijke collega’s. Door dit onderscheid te maken, denken we voldoende rekening te houden met de wensen en grenzen van de leerlingen. Maar we gaan hierbij uit van allerlei aannames. Terwijl integriteit verder gaat dan dat; het gaat over consent.

Consent betekent afstemming. Door af te stemmen met leerlingen waartoe, wanneer (in welke context) en hoe je aanraakt en de kleedkamer betreedt, creëer je duidelijkheid en voorspelbaarheid. Laat leerlingen meedenken hoe aanraken en de kleedkamer betreden op een gewenste en veilige manier kan voor alle betrokkenen. In het artikel Seksuele integriteit raakt iedereen worden de thema’s aanraken, kleedkamers betreden en ook kledingvoorschriften verder uitgediept.

Veiligheid voor lhbti⁺ leerlingen

Uit onderzoek blijkt keer op keer: leerlingen die homo, bi, lesbisch, transgender of non-binair zijn of een intersekse-ervaring hebben, voelen zich vaak niet veilig in de LO-lessen en de kleedkamers. Zij zijn bang om niet geaccepteerd te worden vanwege hun uiterlijk, gedrag of identiteit. Dit komt omdat de sport over het algemeen nog een hetero-normatieve omgeving is waarin nog vaak traditionele verwachtingen heersen ten opzichte van mannelijkheid en vrouwelijkheid.

Als je niet aan die verwachtingen voldoet, heeft dat vaak negatieve consequenties voor je sport- en beweegplezier. Door positief over lhbti⁺ personen te praten, kun je als LO-docent al verschil maken, weten we uit onderzoek. Vertel bijvoorbeeld over de Gay Games die in 2023 in Hong Kong werden gehouden, de EuroGames in Nijmegen,of over diverse Nederlandse vrouwelijke topsporters die zijn getrouwd met een vrouw, zoals diverse topvoetbalsters en voormalig schaatser Ireen Wüst.

Ook leerlingen staan regelmatig zelf op voor hun rechten en hun veiligheid. Ze vragen bijvoorbeeld om een genderinclusieve kleedkamer en benoemen hun voornaamwoorden bij het voorstelrondje aan het begin van het schooljaar. Hoe LO-docenten proactief kunnen bijdragen aan meer veiligheid én beweegplezier voor lhbti⁺ leerlingen lees je in het tweede artikel van deze serie.

Waar ligt de grens?

Een vraag waar veel LO-leraren mee rondlopen is: waar ligt de grens? Daarnaast maken veel LO-leraren zich zorgen beschuldigd te worden door leerlingen vanwege ongewenst gedrag. Je gaat op je tellen passen. Uit voorzichtigheid ga je bepaalde situaties uit de weg: “dan maar geen salto meer met die klas”. Deze angst belemmert je werkplezier en doet bovendien geen recht aan de kwaliteit van je LO-lessen. Reflecteren met je LO-sectie over integere omgangsvormen is dan erg belangrijk. Want veiligheid is niet de afwezigheid van gevaar, maar de aanwezigheid van verbinding. De vragen in het artikel ‘Mag ik nog complimenten geven?’ kunnen ingebracht worden in het sectie-overleg. Wees kwetsbaar over je onzekerheid en sta open om te leren. Ook supervisie is aan te bevelen als je merkt dat je werkplezier lijdt onder je zorgen.

Als grenzen tóch worden overschreden

Net als je een enkelbreuk niet altijd kunt voorkómen, kun je grensoverschrijdend gedrag ook niet altijd vóór zijn. Dan is een goed en helder stappenplan essentieel. Net als bij een botbreuk, daar heb je als sectie ook een protocol voor. Bij een botbreuk is de schade direct onmiskenbaar. Bij seksuele grensoverschrijding meestal niet. Door schaamte en angst voor consequenties wordt veel grensoverschrijdend gedrag verzwegen en niet gemeld. Veel slachtoffers lijden in stilte.

De pedagogische taak van docenten is om hier bewust van te zijn en een veilige basis te creëren waardoor omstanders en/of slachtoffers grensoverschrijdend gedrag durven te melden. In het laatste artikel wordt nader ingegaan op de vraag Wat te doen bij grensoverschrijdend gedrag?

Zet in op positieve seksuele vorming, óók in lessen LO

Het beste wat je kunt doen tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag is preventie: het bevorderen van gendergelijkwaardigheid en machtsbewustzijn, het bespreekbaar maken van gewenste omgangsvormen en grenzen, respect voor kledingkeuze, respect voor diversiteit en positieve seksuele vorming. Je leest meer hierover op o.a. onze themapagina’s ‘Omgaan met seksualiteit’ (drie versie voor po, vo of mbo) en ‘Seksuele grensoverschrijding’ (ook in drie versies), onze themawebsite Gendi.nl. Ook praktische tool voor scholen is onze SGG-preventietool.

Want ook (juíst!) de LO-lessen bieden kansen voor positieve seksuele vorming. In de LO kun je bij uitstek leerlingen meer leren over: 1) de baas zijn over je lijf (oftewel: lichamelijke autonomie), 2) consent of afstemming m.b.t. aanraken, en 3) het herkennen, communiceren en respecteren van grenzen. Deze competenties dragen bij aan een gezonde en integere seksuele & relationele ontwikkeling van leerlingen.

De vier artikelen waarnaar verwezen wordt in bovenstaande tekst, werden in de loop van 2022 gepubliceerd in het LO-magazine van de KVLO. Zij werden geschreven door Esther van der Steeg in samenwerking met o.a. Bente van Gameren en Elsemiek Schepers van School & Veiligheid. (Foto in de header: Anita Riemersma)