Ter preventie is bewustwording nodig bij personeel en leiding, een open cultuur, heldere regels, een doorlopende leerlijn op het gebied van gezonde relaties en seksualiteit, en leerkrachten en docenten die getraind worden in hun pedagogisch vakmanschap. School & Veiligheid noemt dit ‘werken aan seksuele integriteit’.

Daarnaast zijn levende protocollen nodig om te weten wat er gedaan moet worden als het toch fout gaat. Deze pagina biedt een overzicht van belangrijke strategieën en bronnen.

• De ‘Informatiedriehoek seksueel grensoverschrijdend gedrag’ is een overzichtsfolder van alle materialen van School & Veiligheid over dit thema.

Om een sociaal veilige en inclusieve leeromgeving te creëren dienen onderwijsprofessionals zich bewust te zijn van de rol van henzelf en de school in het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag? Wat is integer gedrag tussen medewerkers onderling, tussen personeel en leerlingen/studenten, tussen leerlingen/studenten onderling? Hoe moet je omgaan met ‘aanraken’? En wat is normaal seksueel gedrag, dat hoort bij een bepaalde leeftijd?

Welke rol spelen leerkrachten, docenten, teamleiders, schoolleiders, vertrouwenspersonen, zorgcoördinatoren, intern begeleiders, anti-pest-coördinatoren en bestuurders in het maken en uitvoeren van beleid om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen en er correct mee om te gaan?

Bewustwording van de problematiek, van de pedagogische kansen en van de rol van de school hierin, is een eerste belangrijke stap naar een veilige school met een open en integere cultuur.

• Thema: Omgaan met seksualiteit. po | vo | mbo
• Thema: Seksuele grensoverschrijdend gedrag. po | vo | mbo
• Kennisbank: Seksuele integriteit – onderdeel van de school
• Kennisbank: Werken aan seksueel integer gedrag door schoolmedewerkers
• Publicatie: ‘Seks op school’, visiedocument
• Kennisbank: Seksueel gedrag van leerlingen op de basisschool, wat is ‘normaal’?
• Kennisbank: Seksuele integriteit in de lessen lichamelijke opvoeding
• Website: Gendi.nl bevordert integer gedrag mbt gender- en seksuele diversiteit
• Alliantie: Worden Wie Je Bent – gelijkwaardigheid van meiden, jongens e.a. voorkomt seksueel grensoverschrijdend gedrag
• Website: Vlaggensysteem, criteria om gezond en grensoverschrijdend gedrag te kunnen duiden, van Movisie.

Preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag (sgg) op school vraagt om een brede, gecoördineerde en verankerde aanpak die moet worden vastgelegd in beleid. Dit beleid wordt gemaakt en bijgehouden op alle niveaus binnen de school: door schoolbesturen, schooldirecteuren en teamleiders samen met de docenten, leerlingen, studenten, ouders en anderen. Alleen op deze manier wordt beleid tot ‘gedragen gedrag’.

Met gedragen preventiebeleid kunnen scholen een veilige omgeving bevorderen waarin elke leerling, student en medewerker zich gerespecteerd voelt. Hieronder staan tools die de school ondersteunen om te komen tot effectief beleid tegen grensoverschrijdend gedrag.

• Handreiking: De SGG-preventietool is een driestappenplan met schoolscan, infokaart en personeelsrichtlijn om seksueel grensoverschrijdend gedrag op school te voorkomen.
• Publicatie: Zo klein als mogelijk, zo groot als nodig, een leidraad voor schoolbestuurders over seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• Kennisbank: Seksuele integriteit – onderdeel van de school
• Kennisbank: Werken aan seksueel integer gedrag door schoolmedewerkers
• Kennisbank: Modelgedragscode schoolmedewerkers
• Spel: Gedragen Gedrag is een spel waarin wordt besproken welk gedrag op school gewenst en ongewenst is. po | vo/mbo
• Thema: Seksuele grensoverschrijding / in de school. po | vo | mbo
• Website: Het Digitaal Veiligheidsplan is een tool van School & veiligheid waarin een school alle maatregelen omtrent sociale veiligheid kan beschrijven en borgen.

Hoe leert een kind en een jongere wat gepaste en respectvolle omgangsvormen zijn, ook als het gaat om flirten, relaties en intimiteit? It takes a village to raise a child, en daar hoort de school ook bij. Een school heeft de opdracht om kennis over te dragen én om leerlingen te begeleiden in de persoonlijke ontwikkeling. Lesprogramma’s en voorlichting over relationele en seksuele vorming zijn essentieel voor een gezonde en positieve ontwikkeling. Ze maken leerlingen en studenten zelfverzekerder en weerbaarder, waardoor ze hun eigen en andermans grenzen beter kunnen bewaken en verantwoordelijke keuzes kunnen maken.

Minstens zo belangrijk is het om deze respectvolle omgangsvormen te kunnen oefenen in de mini-maatschappij die de school is. Leerkrachten en docenten hebben de unieke positie dat ze kinderen en jongeren vele uren in groepsverband meemaken. Dit geeft hen de mogelijkheid live in te grijpen en te sturen op meer en minder gewenst gedrag. Leraren die dit pedagogisch vakmanschap beheersen zijn goud waard voor de ontwikkeling van (seksueel) integer gedrag van leerlingen en studenten.

• Rutgers: op de website SeksueleVorming.nl vind je een groot overzicht van in Nederland beschikbaar lesmateriaal op het thema relaties & seksualiteit voor po, vo en mbo.
• Kennisbank: Pedagogische wegwijzers naar seksuele integriteit
• Werkvorm: Kletskaartjes over ‘aanraken’ / Kletskaartjes over ‘gender- en seksuele diversiteit’
• Kennisbank: Voorleven van seksuele integriteit met het team
• Kennisbank: Werken aan seksuele integriteit bij leerlingen, hoe doe je dat? Een praktijkverhaal uit het vmbo.

Seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van leerlingen en schoolpersoneel speelt zich in belangrijke mate online af. Maar online en offline zijn nog steeds sterk met elkaar verweven. Een student deelt bewust een blootfoto met een medestudent (sexting) die deze ongevraagd doorstuurt (ongewenste sexting); de volgende dag zitten ze weer samen in de klas.

Hoe maak je leerlingen en studenten mediawijs, zodat ze verantwoordelijke keuzes maken en zelf dader nog slachtoffer worden van online seksueel grensoverschrijdend gedrag? Hoe ga je op school pedagogisch om met bijvoorbeeld sexting? Wat te doen als op school een incident hierover plaatsvindt (grooming, shame-sexting, sextortion, bangalijsten)? Wat zijn de regels voor het online gedrag van het personeel?

• Kennisbank: Sexting en ongewenste verspreiding van beelden
• Kennisbank: Modelgedragscode schoolmedewerkers
• Kennisbank: Zo grijp je in als het mis gaat
• Blog: Een foto met invloed – Blog over de impact van sexting op de hele gemeenschap van leerlingen.
• Praktijkverhaal: Ervaring van een leraar die te maken kreeg met een vervelende meme op Insta.
• Nieuws: TikTik-roddelkanalen op school – wat te doen met de Gossip Girl-trend in 2023?
• Publicatie: ‘Wegwijzer Seksualiteit online’ – brochures voor het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs, van School & Veiligheid, ministeries van OCW, VWS en Justitie, Rutgers, Halt, Expertisebureau Online Kindermisbruik.
• Publicatie: Wat doet u als school met de online verspreiding van ongewenste beelden? Leidraad voor het vo, van School & Veiligheid, Kennisnet en de VO-raad.
• Toolkit: Stappenplan sexting – overzichtelijk hulpmiddel uit de L.O.V.E. Online Toolkit, van Bureau Jeugd & Media.
• Toolkit: ‘Praten over shame sexting’ – toolkit voor een gesprek over shame sexting met een ouders die een migratieachtergrond hebben, van Kennisplatform Integratie en Samenleving (KIS).
• Website: HelpWanted – organisatie die hulp biedt bij online grensoverschrijdend gedrag.
• Interventie: Respect online – buitenstrafrechtelijke interventie voor online seksueel grensoverschrijdend gedrag, van Bureau Halt.

Leraren hebben naast hun educatieve taak ook een voorbeeldfunctie en een pedagogische rol in het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ook andere onderwijsmedewerkers, zoals conciërges, vervullen voorbeeldrollen en kunnen met pedagogisch vakmanschap leerlingen laten zien wat seksueel integer gedrag betekent.

Daarnaast kunnen onderwijsmedewerkers mogelijk grensoverschrijdend gedrag opmerken. Ook signalen van misbruik buiten de school worden vaak als eerste opgevangen door onderwijsmedewerkers, als zij deze signalen kunnen herkennen. Het is belangrijk dat personeelsleden weten wat ze moeten doen en laten op het moment zij (mogelijk) seksueel grensoverschrijdend gedrag waarnemen of vermoeden.

• Kennisbank: Pedagogische wegwijzers naar seksuele integriteit
• Kennisbank: Voorleven van seksuele integriteit met het team
• Kennisbank: Seksuele integriteit in de lessen lichamelijke opvoeding
• Thema: Omgaan met seksualiteit / in de klas. po | vo | mbo
• Kennisbank: Veilig werken aan het thema seksualiteit, gender- en seksuele diversiteit, ook rondom de Week van de Lentekriebels
• Kennisbank: Seksuele integriteit – onderdeel van de school
• Publicatie: ‘Seks op school’, een visiedocument
• Kennisbank: Tussen bagatelliseren en overreageren, Professioneel reageren op mogelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag
• Kennisbank: Gevoelens voor een leerling
• Kennisbank: Vermoedens van seksueel misbruik (buiten de school)

Ouders en verzorgers spelen een sleutelrol in het ondersteunen van hun kinderen bij het navigeren door relaties en het herkennen van ongepast gedrag. Een goede samenwerking tussen ouders en school is waardevol omdat ouders en school andere sociale rollen van de kinderen/jongeren meemaken. Docenten maken de leerlingen/studenten lange tijd mee tussen hun peers, in situaties die anders zijn dan thuis.

Samen met ouders kunnen scholen werken aan een veilige schoolcultuur met aandacht voor seksuele integriteit: bewust, respectvol en verantwoordelijk omgaan met de eigen seksualiteit en gender en die van anderen. Een integere cultuur zal bijdragen aan het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag.

• Blog: Krachtig en uitdagend: samen met ouders werken aan seksuele integriteit
• Kennisbank: Ouders als partners in schoolveiligheid
• Thema: Omgaan met seksualiteit / schoolomgeving. po | vo
• Thema: seksuele grensoverschrijding / schoolomgeving. po | vo
• Website: Ouders betrekken bij relationele en seksuele vorming, van Rutgers
• Website: Seksueleopvoeding.info, onder meer over de rol van ouders en school, van Rutgers

Schoolbeleid met betrekking tot seksueel grensoverschrijdend gedrag omvat veel preventieve maatregelen om dit gedrag te voorkomen, maar ook handvatten om gedrag te kunnen duiden en heldere protocollen om te weten wat te doen en laten bij (een vermoeden van) grensoverschrijding. Daarbij is het essentieel dat al het onderwijspersoneel hier actief mee bezig is, en zodoende goed op de hoogte is.

Seksueel grensoverschrijdend gedrag kan plaatsvinden tussen alle mensen die rondlopen op school: tussen leerlingen/studenten onderling en tussen personeel en leerlingen/studenten. Maar ook tussen medewerkers kan seksuele intimidatie plaatsvinden. Voor al deze situaties zijn preventieve interventies nodig, naast levende protocollen voor het geval er een incident plaatsvindt.

In het geval van een incident met seksueel grensoverschrijdend gedrag op school, raadpleeg dan eerst de publicatie: Zo klein als mogelijk, zo groot als nodig. Dit is een leidraad voor schoolbestuurders en schoolleiders over seksueel grensoverschrijdend gedrag: wat te doen bij een incident, en hoe de school eraan kan werken dit te voorkomen.

• Thema: Seksuele grensoverschrijding tussen leerlingen/studenten. po | vo | mbo
• Thema: Seksuele grensoverschrijding tussen schoolmedewerker en leerling/student. po | vo | mbo
• Thema: Seksuele grensoverschrijding tussen medewerkers. po | vo | mbo
• Kennisbank: Tussen bagatelliseren en overreageren, professioneel reageren op mogelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• Publicatie: Meldcode? Meldplicht? Verplicht!, publicatie over zedendelicten in het onderwijs (de meldplicht) en huiselijk geweld & kindermishandeling (de meldcode).
• Kennisbank: Gevoelens voor een leerling (vo)
• Kennisbank: Sexting en ongewenste verspreiding van beelden
• Website: Wat te doen bij online seksueel misbruik? (Slachtofferhulp)
• Website: WTFFF!? Een platform voor en door jongeren, over (online) seksueel misbruik (Slachtofferhulp)

Kennis van de juridische aspecten rondom seksueel grensoverschrijdend gedrag is een onderdeel van het ontwikkelen van beleid om dit gedrag te voorkomen, te duiden en er op de juiste manier mee om te gaan.

De mogelijke juridische kanten van een situatie met seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn verschillend, afhankelijk van onder meer de leeftijd van de betrokkenen en de context waarin de situatie zich voordoet. Het is van belang in deze gevallen grote zorgvuldigheid te betrachten voor de veiligheid van alle betrokkenen en voor het handhaven van een veilige leer- en werkomgeving.

In het geval van een incident met seksueel grensoverschrijdend gedrag op school is het bijvoorbeeld erg belangrijk dat de school zelf niet aan waarheidsvinding doet. Lees hierover in onderstaande artikelen of bel het Adviespunt van School & Veiligheid.

Actieve kennis van dit beleid bij al het schoolpersoneel is belangrijk om op cruciale momenten correct te kunnen handelen.

• Thema: Seksuele grensoverschrijding / wet- en regelgeving. po | vo | mbo
• Publicatie: Grenzen aan gedrag, de wettelijke kaders van (seksueel) ontoelaatbaar gedrag van onderwijspersoneel ten opzichte van leerlingen en studenten.
• Publicatie: Zo klein als mogelijk, zo groot als nodig, een leidraad voor schoolbestuurders over seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• Publicatie: Meldcode? Meldplicht? Verplicht!, publicatie over zedendelicten in het onderwijs (de meldplicht) en huiselijk geweld & kindermishandeling (de meldcode).
• Thema: Vertrouwenswerk, ook in geval van seksuele grensoverschrijding. po | vo | mbo
• Handreiking: De SGG-preventietool is een driestappenplan met schoolscan, infokaart en personeelsrichtlijn om seksueel grensoverschrijdend gedrag op school te voorkomen.
• De wet: Seksuele intimidatie op de werkvloer is in de Arbowet opgenomen bij ‘psychosociale arbeidsbelasting’.

Doordachte communicatie, met daarin een aanpak voor het omgaan met media, beschermt de privacy en het welzijn van alle betrokkenen in het geval van een incident van seksuele grensoverschrijding op school.

• Kennisbank: Communicatie na seksueel grensoverschrijdend gedrag leerlingen
• Kennisbank: Communicatie na seksueel grensoverschrijdend gedrag door een schoolmedewerker
• Kennisbank: Omgaan met de media bij incidenten

Als een leerling, student of medewerker getroffen wordt door seksueel grensoverschrijdend gedrag dat gerelateerd is aan de school, heeft de school een rol in de eerste opvang van het slachtoffer. Dit kan bijvoorbeeld worden gedaan door een schoolpsycholoog of een schoolmaatschappelijk werker. Ook bij de eerste opvang is het volgen van het juiste protocol erg belangrijk.

Voor verdere ondersteuning van het slachtoffer dient de school de sociale kaart op orde te hebben, zodat ze weet naar welke hulp kan worden doorverwezen. Daarna is het belangrijk om de betrokkenen te blijven monitoren.

Ook het correct afhandelen van het incident op school, met een goede evaluatie en nazorg, kan alle betrokkenen helpen bij hun verwerking en het herstel van vertrouwen.

• Thema: Seksuele grensoverschrijding / in de school / evaluatie, nazorg en herstel. po | vo | mbo
• Thema: Alle do’s & don’ts bij de reactie op mogelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag op school en de opvang van slachtoffers. po | vo | mbo

Het verwerken van een trauma door seksueel grensoverschrijdend gedrag, ook als dat gerelateerd is aan de onderwijssituatie, is niet de expertise van een school. Het is wel belangrijk dat de school de sociale kaart op orde heeft om een leerling of student goed te kunnen doorverwijzen.

Aandacht voor de mentale gezondheid van leerlingen en personeel speelt een rol in het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, de weerbaarheid ertegen en het verwerken ervan. Waar mensen goed in hun vel zitten, wordt beter geleerd en gewerkt.

• Fonds Slachtofferhulp heeft een ‘Slachtofferwijzer’ voor seksueel geweld om de juiste hulp te kunnen vinden.
• Het Trimbos-instituut heeft samen met Pharos en Gezonde School een website over Welbevinden op school.

Professionalisering zal schoolpersoneel helpen in voorkomen, herkennen en adequaat reageren op seksueel gedrag dat mogelijk grensoverschrijdend is. Maar alles begint bij een open schoolcultuur waarin actief gewerkt wordt aan seksueel integer gedrag. Het beleid om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen moet allereerst faciliteren dat er structureel gesprekken plaatsvinden over dit thema, op alle niveaus in de school. Training en professionalisering zijn hier een onderdeel van.

Het gaat om pedagogisch vakmanschap op het gebied van seksuele integriteit / om professioneel en relaxed te kunnen lesgeven over de kerndoelen mbt tot seksualiteit / om als team te leren praten over dit onderwerp en gedragen gedrag te kunnen formuleren / om te weten hoe je een voorbeeldrol in kunt nemen, waarbij je je eigen identiteit mag blijven vasthouden / hoe je met zelfvertrouwen schurende gesprekken over dit thema faciliteert.

Ook de vertrouwenspersoon in de school dient goed op de hoogte te zijn van het beleid om seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen op school en van de protocollen bij het vermoeden van een incident.

• Zelfscholing: De Kijkroute, professionalisering op het gebied van seksuele integriteit aan de hand van video’s en vragen.
• Tips: Pedagogische wegwijzers naar seksuele integriteit (tips aan de basis van de Kijkroutes)
• Teamtraining: Dialoog onder Druk, spanningen in de klas hanteren, ook bij controversiële thema’s
• Intervisietool: Niet-pluis instrument, om richting te leren geven aan je gevoel dat er iets niet goed gaat
• Scholingstool: Struisvogel sessie, leer moeilijke gesprekken voeren over bijvoorbeeld grensoverschrijdend gedrag
• Training: Fier! heeft een training over seksuele en criminele uitbuiting: herkenning en handeling.
• Scholingsaanbod: Schurende gesprekken, divers aanbod op een rij gezet door Expertisepunt Burgerschap
• Overzicht: in het interventie-overzicht rondom gezonde relaties, seksualiteit en integriteit op school staan ook diverse trainingen voor docenten.
• Spel: Gedragen Gedrag is een spel waarin wordt besproken welk gedrag op school gewenst en ongewenst is. po | vo/mbo
• E-learnings: Gezonde relaties & seksualiteit, inclusief een module over seksueel grensoverschrijdend gedrag. Voor leraren po/vo | voor zorgprofessionals in school | voor docenten aan pabo en lerarenopleiding.

Stichting School & Veiligheid werkt met vele partijen samen om seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen in het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs, het middelbaar beroepsonderwijs en het gespecialiseerd onderwijs.

Deze partners zijn onder meer de PO-Raad, de VO-raad, de MBO Raad, de Sectorraad Praktijkonderwijs, de Sectorraad GO en de Vertrouwensinspectie.

Twee grote partnerorganisaties in de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag, onder meer via educatie over gezonde relaties en seksualiteit, zijn Rutgers (SeksueleVorming.nl) en Gezonde School.

Voor het hbo en wo werkt de Regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld, Mariëtte Hamer, aan een aanpak. Met studenten sloot ze het ‘Studentenpact’.

De vier ministeries van Onderwijs, Sociale Zaken, Justitie en Volksgezondheid zijn vaak aanjager van processen om seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. Dit doen ze gezamenlijk onder meer in het Nationaal Actieprogramma Aanpak seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld.

• Handreiking cultuurverandering op de werkvloer, over preventie en de aanpak van seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• In de podcastserie ‘Alles op Tafel’ zit regeringscommissaris Hamer in een aflevering met studenten aan tafel. In De collegetafel gaat het over overschrijdend gedrag op universiteiten.
• De jaarlijkse onderwijsconferentie Met Alle Respect is een goede plek om te netwerken en nieuwe kennis op te doen, onder meer over het tegengaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag.