Veilige omgeving

Een veilige omgeving is een voorwaarde om leerlingen elkaar te laten ontmoeten en ook noodzakelijk voor docenten om het voorbeeld te geven. Leerlingen moeten voelen dat:

• er ruimte is zichzelf te ontwikkelen, zich te uiten en met anderen in gesprek te gaan;
• ze gehoord worden, een stem hebben in de regels en activiteiten op school en dat hun mening ertoe doet;
• er ruimte is om een andere mening te hebben dan de docent of andere leerlingen.

Kinderen leren respectvol met elkaar in discussie te gaan én voor hun mening op te komen. Maar ook door te investeren in de sociaal emotionele en burgerschapsvaardigheden en ontmoetingen, zal de sociale veiligheid in de klas en op school groter worden.

Tijden van tegenstelling

Juist in tijden van toenemende tegenstellingen in de samenleving, is het belangrijk dat leerlingen op school democratisch burgerschap aanleren. Het leren omgaan met anderen, andere groepen en de botsing en wrijving die hierbij hoort. Dit vraagt bewuste, kundige professionals die vanuit een gezamenlijk doel handelen.

De Nederlandse Grondwet vormt het gemeenschappelijke uitgangspunt; hierin staat beschreven hoe we met elkaar willen omgaan in de samenleving. Ze vormt ons morele kader: de basiswaarden van de democratische rechtsstaat zijn hierin verankerd.

Educatie: burgerschap vormgeven in lessen en activiteiten

Samen met het team is er een leerplan vastgesteld (zie Team). Maar naast de verplichte kerndoelen is er ook veel ruimte. Aan de hand van de eigen visie en context van jouw school bepaal je wat je de leerlingen wilt meegeven voordat ze naar het voortgezet onderwijs gaan. Ook bepaal je hóe je dit wilt doen. Dit kan anders zijn in Rotterdam dan in Zutphen. Ook kan er verschil zijn tussen de verschillende wijken binnen een stad. Het is afhankelijk van de populatie en de leef- en leeromstandigheden. Op basis hiervan worden er leerdoelen gesteld en lessen vormgegeven.

Materiaal

Er is veel inspirerend materiaal te vinden. Er zijn veel organisaties die gastlessen, excursies of andere activiteiten op school verzorgen die aansluiten bij burgerschap. Van een vluchteling voor de klas tot museumbezoeken en lespakketten. Bekijk hiervoor bijvoorbeeld de pagina ‘Lesmateriaal’ van het Expertisepunt Burgerschap.

Vanwege het grote aanbod is het goed om kritisch te kijken naar wat past bij jullie school. Bedenk bovendien hoe de activiteit effectief wordt voor de leerlingen en leerdoelen van de school (zie ‘in het team’ en ‘in de school’). Het vraagt soms wat aanpassing om het te laten aansluiten op de eigen context en leerdoelen, bijvoorbeeld door het toevoegen van reflectieopdrachten.

Vorming: burgerschap vormgeven in de schoolcultuur

Kinderen leren effectiever wanneer wat ze zien en ervaren in lijn is met wat er in de les verteld en aangeleerd wordt. Waardenoverdracht en waardenstimulering vinden niet alleen mondeling en formeel plaats door kennisoverdracht, maar ook informeel en impliciet in de onderlinge omgang. Met andere woorden, als je leerlingen tolerantie en verantwoordelijkheid wil bijbrengen, ben je daarin zelf het voorbeeld. In alles wat je als leraar doet en laat, geef je vorm aan burgerschapsonderwijs. Het pedagogisch-didactisch klimaat vraagt daarom aandacht.

Wat en hoe

Niet alleen wat ze leren, maar ook hoe ze leren vormt leerlingen. Krijgen ze ruimte om mee te denken en mee te beslissen? Immers, het actief meedoen leert hen dat ze hun eigen omgeving kunnen beïnvloeden. Mogen ze een afwijkende mening hebben? En kan daar open over gesproken worden?

Juist wanneer opvattingen wringen, is de school een belangrijke oefenplaats. In een vitale democratische samenleving is er altijd ruimte voor verschillen in opvatting. Binnen de veiligheid van de school kunnen leerlingen oefenen in het respectvol omgaan met verschillen en andere meningen. Bekijk ook de pagina ‘Schoolklimaat’ van het Expertisepunt Burgerschap. 

Meer lezen

• Je hebt als docent een belangrijke rol in het voorbereiden van leerlingen op het samenleven in diversiteit. Praten met je leerlingen over maatschappelijk gevoelige onderwerpen is een goed aangrijpingspunt. Lees meer op de pagina ‘Spanning en discussie in de klas‘.

1. Heb met elkaar een helder verhaal

Waar gaan jullie voor? Om zicht te hebben of de gewenste ontwikkeling bereikt wordt, is een planmatige aanpak aan te raden. Zorg voor een duidelijk verhaal met elkaar waaruit blijkt welke lesactiviteiten jullie op school inzetten voor het bevorderen van bepaalde competenties.

• Wat verstaan wij onder burgerschap?
• Wat willen wij bereiken?
• Wat hebben onze leerlingen nodig?
• Welke kennis vaardigheden en houding willen wij de kinderen meegeven gedurende de schoolperiode bij ons?

Burgerschapsonderwijs wordt van betekenis als het is afgestemd op het eigen schoolbeleid, de pedagogische visie en de leefwereld van de kinderen. Breng de context van de school dan ook in beeld. Een handig instrument daarbij is Pas op de Plaats. In de Toolbox – Quickscan Burgerschap zijn ook nog andere werkvormen en tips te lezen. Meer instrumenten vind je via de pagina ‘Instrumenten burgerschap basisonderwijs’ van het Expertisepunt Burgerschap. 

2. Zorg voor een planmatige aanpak

Als is vastgesteld wat de leerlingen gaan leren op het terrein van burgerschapsonderwijs, is de vraag hoe dit er voor de leerlingen concreet uitziet. Op welke momenten, in welke lessen en in welke vorm wordt het leerlingen aangeleerd? Het burgerschapsonderwijs heeft structuur en samenhang nodig. Dat doe je met het hele team.

Je kunt burgerschap op verschillende gebieden een plek geven in:

• vakken of vakoverstijgende lessen;
• het pedagogisch- en schoolklimaat;
• (buitenschoolse) activiteiten.

Kennisdoelen kun je in lessen en projecten onderbrengen. Maatschappelijke en sociale competenties zijn verweven in de pedagogische aanpak in de school en de didactische werkvormen die je kiest. Soms werkt het juist goed om kinderen buiten de school in aanraking te brengen met bepaalde zaken; denk aan een theaterbezoek of een uitwisseling met een andere school.

Tip:

Inventariseer wat er aan burgerschapsonderwijs gedaan wordt in de school. Welke doelen en inhoud komen al aan bod? Is er op jouw school een leerlingenraad? Oefenen je leerlingen met het vreedzaam oplossen van conflicten? Waarschijnlijk doet de school al veel aan onderdelen van burgerschap. Lees hierover meer in de Toolbox – Quickscan Burgerschap.

Ondersteuning nodig?

Bij het Expertisepunt Burgerschap kan je terecht voor actuele informatie, tips en inspiratie over het vormgeven van burgerschapsonderwijs. Je vindt het op onze website, in onze nieuwsbrieven, op sociale mediakanalen, in ons jaarlijkse magazine, maar ook in de bijeenkomsten die we in de toekomst organiseren. Meer specifiek sluit de pagina ‘Missie: visie & leerdoelen’ goed aan op de pagina die je nu aan het lezen bent.

Meer lezen

• Toolbox Quickscan: De Toolbox hoort bij de QuickScan Burgerschap. Hierin vind je tips, links, informatie en voorbeelden om je op weg te helpen bij het vormgeven van burgerschapsonderwijs op school.

Gesprekstool QuickScan Burgerschap PO

Goed burgerschapsonderwijs vraagt meer dan doelgerichte en inspirerende lessen en heldere omgangsregels in de klas en de school. Het gaat om een gezamenlijk vertrekpunt en beleid.

De QuickScan Burgerschap is een hulpmiddel voor de basisschool om een beeld te krijgen van de stand van zaken met betrekking tot het burgerschapsonderwijs op tien aspecten. De resultaten uit de QuickScan Burgerschap geven aanleiding om:
a) het gesprek te voeren op school over de implementatie en kwaliteit van burgerschapsvorming,
b) speerpunten met een bijbehorend actieplan te formuleren voor het onderwijsteam.

Door de scan jaarlijks uit te voeren is het instrument ook te gebruiken in de kwaliteitscyclus. Lees meer >>>

Andere aandachtspunten

• Zorg voor draagvlak.
  Het uitdragen van een duidelijke boodschap vanuit de schoolleiding is daarbij een belangrijke stap. Het is van belang dat de schoolleiding het goede voorbeeld geeft. Is er ruimte voor uiteenlopende meningen? Hoe wordt er omgegaan met weerstand?
• Beleg taken en rollen duidelijk. Hierover kan je meer lezen in de Toolbox.
• Betrokkenheid van iedereen is nodig.
  Leren omgaan met conflicten en democratische waarden, en het voeren van gesprekken over omstreden thema’s kunnen overal in de school en in het lesprogramma terugkomen. Iedereen draagt dus verantwoordelijkheid bij het doelgericht invullen van de burgerschapsopdracht.
• Elke leerkracht moet zich bewust zijn dat hij of zij een rolmodel is. Uit onderzoek blijkt dat de houding en het handelen van docenten de sleutel is voor morele educatie. Door de democratische spelregels voor te leven, wordt een respectvolle, veilige oefenplaats geboden. Het is belangrijk dat er in het HR-beleid van de school ruimte is om personeel hierin te blijven scholen.
• Waarin ben jij als leerkracht een voorbeeld als het gaat om burgerschap?
  Op welke manier zijn wij als team een voorbeeld voor leerlingen en ouders?
  Welke regels en verantwoordelijkheden zijn in de school hetzelfde voor zowel leerlingen, leerkrachten en leidinggevenden?
• Nadrukkelijke aandacht voor het bewustzijn dat je een rolmodel bent als individu en als team in intervisie of collegiaal overleg, draagt bij aan bewustwording.

Dit vraagt ook om professionalisering. Zorg dat er zicht is op waar het team dilemma’s tegenkomt en hoe je deze bespreekt. De Struisvogel toolkit is een instrument dat daarbij kan helpen.

Schoolbeleid

Scholen hebben een wettelijke burgerschapsopdracht die je verplicht tot de volgende zaken:

• Een heldere visie op burgerschap ontwikkelen en inzichtelijk maken hoe deze samenhangt met het schoolbeleid;
• Heldere burgerschapsdoelen formuleren;
• Een leerplan opstellen met concreet uitgewerkte leerdoelen waarin kennis, houding en vaardigheden worden uitgedrukt. Hierin wordt duidelijk wanneer ze de leerling op welke momenten in hun schoolperiode deze competenties willen bijbrengen. Op basis hiervan wordt het onderwijsaanbod vormgegeven;
• Opbrengsten van burgerschapsonderwijs volgen en leerresultaten in kaart brengen en waar nodig de aanpak aanpassen;
• Hierover verantwoording afleggen in het schoolplan en in de schoolgids.

In het schoolplan zijn de volgende zaken opgenomen:

• Een uitwerking van de burgerschapsopdracht in de beschrijving van het onderwijskundig beleid. Met daarin ook hoe de school zorgdraagt voor een cultuur en oefenplaats waarin de basiswaarden centraal staan. Dit beleid is doelgericht en samenhangend zijn.
• Het is duidelijk hoe dit gemonitord wordt.
• Er is vastgelegd hoe leraren ondersteund en gefaciliteerd worden.

In schoolgids worden bij de doelen van het onderwijs de doelen op het terrein van burgerschapsvorming meegenomen en de resultaten die worden nagestreefd. Ook hier worden uit de monitoring, en de genomen maatregelen daarop, vermeld. Bekijk de pagina ‘Wet- en Regelgeving’ van het Expertisepunt Burgerschap voor meer informatie.

Burgerschapsvorming heeft een grotere kans van slagen als de leerlingen ervaren dat hun kennis, houding en vaardigheden niet alleen gelden en gedragen worden binnen de school, maar ook onderschreven worden door hun ouders, hun sportvereniging, hun eigen buurt en de gemeenschap. Samenwerking met ouders en partners buiten de school is een goede investering.

• Betrek ouders in de visie en doelstellingen op het terrein van burgerschap. Informeer niet alleen, maar breng ook hun wensen in kaart.
• Haal actualiteiten de klas binnen. Wat er leeft in wereld van jouw leerlingen, zijn de beste haakjes om onderwijs betekenisvol te maken.
• Werk samen met de wijk waar mogelijk. Burgerschapsvorming gaat over competenties op het maatschappelijke domein en waar leer je dat beter dan in de context zelf?

Bekijk de pagina ‘Omgeving en ouders’ van het Expertisepunt Burgerschap voor meer informatie. 

1. Wetgeving actief burgerschap en sociale integratie
2. Wet- en Regelgeving Burgerschapsonderwijs basisschool