De bezorgdheid over jongeren die zich aangetrokken voelen tot extremistische gedachtes groeit in de samenleving. Radicalisering gaat niet alleen over islamitisch extremisme. Het speelt ook bij rechts- en links extremisme of dieren-activisme. Meningen ontsporen en kunnen leiden tot onwettig handelen.

Vanuit jouw rol als leraar draag je zorg voor een prettig klimaat in de klas, waar iedereen zichzelf mag zijn, met respect voor elkaar. Dat is werken aan sociale veiligheid, de basis om radicalisering en polarisatie in een school te voorkomen.

Uitleg begrippen

Radicalisering is het proces waarbij een persoon of groep steeds meer bereid is om de gevolgen te accepteren van de strijd voor een samenleving die niet overeenkomt met onze democratische rechtsorde.

Extremisme is iets anders dan activisme. Het is een verschijnsel waarbij personen of groepen vanuit een ideologisch motief bewust over de grenzen van de wet gaan om hun doel te bereiken. Activisten komen soms luidruchtig maar geweldloos voor hun mening uit en houden zich aan de grenzen van de wet. Activisme wordt extremisme als er sprake is van het bewust plegen van strafbare feiten, zoals bedreigingen en vernieling.

Radicalisering of extremisme is niet exclusief verbonden aan één bepaalde etnische, culturele, religieuze of politieke (bevolkings)groep. Momenteel wordt veelal onderscheid gemaakt tussen rechtsextremisme, linksextremisme, dierenrechtenextremisme en jihadisme.

Terrorisme is het uit ideologische motieven dreigen met, voorbereiden van of plegen van op mensen gericht ernstig geweld, dan wel daden gericht op het aanrichten van maatschappij ontwrichtende zaakschade, met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen, de bevolking ernstige vrees aan te jagen of politieke besluitvorming te beïnvloeden.

Jihadisme is een extreme politieke ideologie die met geweld er voor wil zorgen dat de samenleving een bepaalde versie van de islam gaat volgen. Het uiteindelijke doel is een islamitische staat of kalifaat te vestigen

Lees verder

• Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid

Door te werken aan een sociaal veilig schoolklimaat en leerlingen te benaderen vanuit hun mogelijkheden en capaciteiten, draag je bij aan hoe jouw leerlingen zich ontwikkelen als persoon en versterk je hun veerkracht. Je werkt niet alleen aan hun kennis, vaardigheden, talenten. Je geeft ook positieve feedback, zorgt dat elke leerling op school gelijk en eerlijk wordt behandeld. Hierdoor groeien leerlingen en hun zelfvertrouwen. Het draagt ook bij aan hun vertrouwen in jouw als leraar, in de school waar ze bij horen en waar iedere leerling gehoord worden.

Door (on)bewust te werken aan deze beschermende factoren, draag jij bij aan het versterken van de weerbaarheid van de leerlingen waardoor zij minder vatbaar zijn voor extremistische beïnvloeding.

Naast bovenstaande vaardigheden en ‘soft skills’ die je als docent inzet en overbrengt, ben je er natuurlijk bovenal om je les te geven. Het kan voorkomen dat door een gebeurtenis in het nieuws, leerlingen met elkaar en met jou hierover in discussie gaan. Een discussie die gepaard gaat met hevige emoties en misschien ook wel met uiteenlopende stevige meningen. Als leraar speel kan je een cruciale rol spelen om maatschappelijk gevoelige onderwerpen zó te bespreken, dat het betekenisvolle leermomenten worden voor leerlingen over hoe we met elkaar in deze diverse wereld samenleven. Het voeren van een gesprek over maatschappelijk gevoelige onderwerpen – zoals vrijheid van meningsuiting, vluchtelingenproblematiek, extremisme en seksuele diversiteit – kan je echter ook in een dilemma brengen of gepaard gaan met onzekerheid. Want het is niet altijd makkelijk in een klas om te gaan met verschillende meningen en perspectieven.

Hoe zorg je ervoor dat leerlingen de ruimte krijgen om te kunnen zeggen wat ze vinden zonder dat andere leerlingen – of jijzelf – gekwetst worden? Hoe ga je om met je eigen grenzen? Beschik je over voldoende inhoudelijke kennis over het onderwerp om verschillende perspectieven aan te dragen en adequaat te kunnen reageren op de inbreng van leerlingen? Kan je je beter objectief opstellen in het gesprek en wanneer geef je juist je eigen mening? Hoe sluit je aan bij de ervaringen van leerlingen terwijl ze je niet als ‘één van hen’ zien?

Hiervoor zijn een aantal tools en lessen ontwikkeld die je hierbij kunnen ondersteunen. De handleiding ‘Je hebt makkelijk praten’ helpt docenten bij het begeleiden van gesprekken over maatschappelijk gevoelige onderwerpen in de klas. Het biedt theoretische en praktische informatie waardoor je makkelijker met je leerlingen kunt praten en leert omgaan met lastige situaties.

De tool ‘De Struisvogel Sessie’ helpt om het gesprek aan te gaan over dit soort situaties die vaak leiden tot morele dilemma’s. Met als resultaat een duidelijke handelingsrichting voor de hele organisatie.

In het artikel Omgaan met maatschappelijke spanningen in de klas (pdf) vertelt Liena van Loenen vertelt over het gesprekmodel Dialoog onder Druk en hoe ze haar studenten hierin lesgeeft. (uit: Jubileummagazine School & Veiligheid)

Lesmateriaal van TerInfo

Hoe maak je complexe thema’s als vrijheid van meningsuiting bespreekbaar in de klas? School & Veiligheid maakt zelf geen lesmateriaal en biedt daarom het lesmateriaal van TerInfo aan. Dit is gratis beschikbaar voor alle leraren in het primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Kijk de op website van TerInfo voor het lesmateriaal.

TerInfo is een project van de Universiteit Utrecht, opgericht door hoogleraar Beatrice de Graaf. Deze organisatie helpt scholen bij het bespreekbaar maken van terrorisme, politiek geweld en disruptieve momenten. Hiermee draagt de organisatie bij aan de weerbaarheid van leerlingen.

Sociale veiligheid zorgt ervoor dat jongeren zich op een evenwichtige manier kunnen ontwikkelen. En het zorgt ervoor dat zij zich verbonden voelen met de samenleving. Het voorkomt dat zij vatbaar zijn voor polarisatie en radicalisering. (Hoe) is deze boodschap in jullie visie en missie verweven? Hoe dragen jullie dit als team uit? Bespreek je dit wel eens met je team? Weet je hoe dit in jouw school geregeld? Belangrijke uitgangspunten hierbij voor iedereen op school zijn:

• Zie de school als een leefgemeenschap en formuleer een duidelijke visie en beleid dat bekend is en (uit)gedragen wordt door iedere docent.
• Zorg voor een goed contact met je leerlingen. Ken hun achtergrond en zorg dat er aandacht is voor sociaal-emotionele problematiek.
• Werk aan een zorg- en veiligheidsnetwerk rondom de school. Investeer daarin ook als er geen problemen zijn. Leg tijdig contact met ouders.

Deskundigheidsbevordering voor het team

Vanuit de praktijk horen we de volgende vragen:

• Hoe ga ik als docent om met maatschappelijk gevoelige vraagstukken? Hoe ga ik het gesprek aan met leerlingen die extreme standpunten innemen?
• Hoe pak ik het aan als we te maken krijgen met discriminerende en racistische uitspraken?
• Hoe voorkom ik dat leerlingen zichzelf buiten de groep plaatsen in het klaslokaal én collega’s op de werkvloer?
• Hoe kan ik omgaan met diversiteit?
• Hoe ga ik om met de steeds meer zichtbaar wordende parallelle, gesegregeerde groepen leerlingen in de school?

Herken jij je in bovenstaande vraagstukken en wil je handvatten leren hoe hier concreet en praktisch mee om te gaan, dan is het aan te raden een kosteloze teamtraining te volgen. Een voorbeeld hiervan is onze training Dialoog onder druk. Heb je geen tijd om een training te volgen? Kijk dan naar onze gesprekstool Struisvogel sessie of Warming up – praten over wat raakt en wat actie vraagt.

Nieuwe e-learning Dialoog onder Druk

Op dit moment ontwikkelen wij een e-learning Dialoog onder Druk die je kosteloos en in je eigen tijd kunt volgen. Wil je bericht krijgen als de e-learning online staat? Laat dan op deze pagina je gegevens achter.

Welke rol speelt het onderwijs bij preventie van radicalisering?

De preventiepiramide (deKlerck 2011) laat in één oogopslag duidelijk zien. De kracht en de rol van de school begint bij het begin. In de piramide is dat de onderste en stevige laag van de piramide. Daar leg je de basis en werk je aan een veilig schoolklimaat, te weten:

• School is de plek waar leerlingen, docenten en ouders met diverse achtergronden en meningen elkaar ontmoeten, leren kennen en begrijpen.
• School is de plek waar leerlingen hun identiteit ontwikkelen en kunnen opgroeien tot verantwoordelijke burgers.
• School zorgt voor een sociaal veilige plek om optimaal te kunnen leren.

Wat kunnen we op school doen om radicalisering te voorkomen?

Het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) heeft een top-10 van beschermende factoren samengesteld, waarvan uit onderzoek en literatuur bekend is dat ze bijdragen aan een positieve ontwikkeling.

Als voorbeeld noemen we drie factoren die beschermend werken:

1. Warme en ondersteunende relaties in gezin, op school, met vrienden en in de wijk zorgen ervoor dat er bij kinderen en jongeren sociale binding ontstaat. Ze weten en voelen dat ze erbij horen en er niet alleen voor staan.
2. Kansen voor betrokkenheid: kinderen en jongeren leveren een concrete, betekenisvolle en gewaardeerde bijdrage aan de verbanden waarvan ze deel uitmaken, zoals familie, school en de buurt.
3. Positieve identiteit: kinderen en jongeren met eigenwaarde, positieve verwachtingen over de toekomst en wat ze willen bereiken, stellen zichzelf hogere doelen en zijn gemotiveerd om deze doelen te bereiken.

Hoe meer beschermende factoren aanwezig zijn in het leven van een kind en jongere, des te beter. Al vormen deze beschermende factoren geen garantie voor het voorkomen van radicalisering.

Versterken van Burgerschap en de veerkracht van jongeren

School heeft ook een maatschappelijke opdracht, te weten de vormende taak die het onderwijs heeft. Het werken aan ‘burgerschap’, geeft kansen om door middel van maatschappelijke onderwerpen als gelijkheid, vrijheid, democratie en solidariteit preventief in te zetten op vervreemding van de samenleving en mogelijke radicalisering.

Door deze onderwerpen leren jongeren over hun eigen rol en bijdrage aan een diverse en democratische samenleving. Het bevordert actief burgerschap. Het maakt van jongeren zelfstandige en kritische burgers die leren zelf na te denken én te leren luisteren naar andermans standpunten. Dit maakt jongeren weerbaar en minder vatbaar voor polarisatie en radicalisering.

Deze opdracht sluit aan op het streven naar een inclusieve samenleving waar respect is voor diversiteit en waarin iedereen dezelfde kansen krijgt. Jongeren die zich niet gewaardeerd voelen, zich geen deel van de samenleving voelen en geen duidelijke toekomstperspectieven zien, lopen een groter risico om uit te vallen.

Daarom is het belangrijk om:

• Ervoor te zorgen dat leerlingen een diploma halen en toegang krijgen tot werk.
• In te blijven zetten op een strenge aanpak van racisme en discriminatie.
• Te zorgen voor een positieve identiteitsontwikkeling.
• In te zetten op een warm en veilig schoolklimaat waar leerlingen zich thuis voelen en gewaardeerd voelen.
• Polarisatie tegen te gaan.

Meer lezen?

Hoe bevorder je veerkracht bij opgroeiende jongeren en hoe kun je gebruik maken van beschermende factoren die bijdragen aan weerbaarheid tegen extremistische attitudes en gedrag?

• Onderzoekers Stijn Sieckelinck en Amy-Jane Gielen schreven hierover de publicatie  Veerkracht bevorderen bij opgroeiende jongeren voor alle professionals die te maken (kunnen) krijgen met radicalisering.
• Positieve ontwikkeling van jeugd – Sterke basis voor de jeugd | NJi

Deze samenwerking, op het gebied van opvoeding, ontwikkeling, hulp en veiligheid, helpt niet alleen voorkomen dat jongeren in de knel komen op school, thuis of in de vrije tijd. Door samenwerking wordt sociale veiligheid versterk en helpt veerkracht te bevorderen bij opgroeiende jongeren. Hoe meer jongeren weten terug te veren bij tegenslag, hoe groter hun weerbaarheid. Of het nu gaat om criminaliteit, uitsluiting of radicalisering en polarisatie. Lees hierover meer in de publicaties Stappenplan voor een effectieve samenwerking tussen jongerenwerk en onderwijs en Sociale veiligheid is van iedereen.

Voor de preventie van radicalisering en polarisatie is het cruciaal dat professionals uit zowel het sociaal domein als het veiligheidsdomein elkaar goed weten te vinden. Wat is nodig om de lokale samenwerking tussen beide domeinen te versterken? Hierover gaat het online magazine ‘Samen slimmer’ dat Platform JEP en Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) in november 2020 ontwikkelden.

Richtlijn radicalisering voor jeugdprofessionals

Het Nederlands Jeugdinstituut (NJI) ontwikkelde de Richtlijn radicalisering voor jeugdprofessionals. Het rapport is informatief voor de (onderwijs)professional die zich misschien wel eens heeft afvraagt wat te doen met radicale uitingen of gedragingen; en is in het bijzonder voor geschreven voor de jeugdhulp en jeugdbescherming.

Landelijk Steunpunt Extremisme

Het Landelijk Steunpunt Extremisme (LSE) biedt hulp en advies over de omgang met radicalisering en extremisme, ook aan onderwijsprofessionals. Het LSE beschikt over een hulp- en advieslijn. Zo kunnen burgers en professionals die zorgen hebben over (mogelijke) radicalisering en extremisme dit delen. En wanneer nodig kan LSE hier opvolging aan geven.

Ondersteuning terugkerende kinderen uit IS-gebied

Wanneer sprake is van de terugkeer van een Nederlandse minderjarige uit een jihadistisch strijdgebied komen er verschillende partijen in beeld, zoals de gemeente, de Raad voor de Kinderbescherming en het Landelijk Advies Team minderjarige terugkeerders (LAT). In het terugkeerproces komen scholen pas later aan bod.

Zodra het kind weer naar school gaat, is het streven de leerling zo snel mogelijk een normaal leven te laten leiden. Daar hoort ook bij dat volwassenen om de leerling heen normaal met hem of haar omgaan.

Als een school te maken krijgt met zo’n situatie, dan kan School & Veiligheid een school hierbij kosteloos begeleiden. Door informatie en ondersteuning kunnen we je op weg te helpen in het normaliseren van de schoolsituatie. Wanneer je school-specifiek advies wil, neem dan contact op met ons Adviespunt.

Zie ook informatie van de Raad voor de Kinderbescherming.

Deel je zorgen

Maak je je ernstig zorgen over bepaald gedrag, dan is het goed jouw zorgen te delen en te checken. Allereerst bij de leerling zelf. Waar maak je je zorgen over? Wat zie je? Vraag het ook een collega via een collegiale toetsing. Herkent die jouw zorg(elijke signalen)? Afhankelijk van de ernst van de zorg is het nodig om het er met de ouders over te hebben. Dit kan alleen in overleg met de betreffende leerling. De belangrijkste boodschap is: handel en beslis nooit alleen.

Meld signalen die mogelijk duiden op radicalisering intern bij een ‘centraal meldpunt’ (vertrouwenspersoon, zorgcoördinator, veiligheidscoördinator). Het centraal meldpunt schat (in samenwerking met ketenpartners) de ernst en urgentie in. Daarnaast biedt het gelegenheid om een totaalbeeld van signalen op te maken en structuur aan te brengen in de aanpak. Het vervolg kan bestaan uit overleg in het zorgteam, een gesprek met de ouders en afstemming met partners in de veiligheidsketen.

Een behulpzaam instrument hierbij is het Niet-pluisinstrument. Deze intervisietool kan houvast bieden bij het gesprek over een niet-pluisgevoel. Door uitwisseling van informatie en het spiegelen van observaties en interpretaties kan men puzzelstukjes bij elkaar leggen en het beeld van een jongere completer te maken.

Digitaal veiligheidsplan

Borgen van sociale veiligheid houdt in dat de school datgene doet wat nodig is om structureel te werken aan het bevorderen van een veilig schoolklimaat. Hierbij hoort ook het voorbereid zijn op en het voorkomen van mogelijke onveilige situaties en incidenten en die zo veel mogelijk te voorkomen. Sociale veiligheid heeft daarbij een plek in werkprocessen op individueel-, groeps-, en schoolniveau en is ingebed in de pedagogische aanpak, de kwaliteitszorg, het personeelsbeleid en de schoolontwikkeling. Op die manier leeft het in de hoofden en het handelen van iedereen in de school.

Een manier om te kijken hoe sociale veiligheid in jouw school verankert is, kan bijvoorbeeld met behulp van het Digitaal Veiligheidsplan en een Quickscan burgerschap en zie ook verankering van sociale veiligheid.

Meer lezen

Voor meer achtergrond- of verdiepende informatie verwijzen wij naar onze partners:

• Het Landelijk Steunpunt Extremisme (LSE) is gespecialiseerd in begeleiding, hulpverlening en advisering aan families en professionals die geconfronteerd worden met radicalisering en extremisme.
• Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) is binnen de Rijksoverheid verantwoordelijk voor terrorismebestrijding, cyber security, nationale veiligheid, crisisbeheersing en statelijke dreigingen. Samen met zijn partners uit het veiligheidsdomein maakt de NCTV zich sterk voor een veilig en stabiel Nederland. De focus ligt op het voorkomen en beperken van maatschappelijke ontwrichting.
• De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) heeft veel achtergrond informatie over de onderwerpen terrorisme en aanverwante thema’s.
• Het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) is een onafhankelijk kenniscentrum dat actuele kennis over jeugd, vakmanschap en de organisatie van het jeugdveld verzamelt, verrijkt, duidt en deelt, en heeft een interessante pagina over radicalisering.
• Ministerie van OCW.
• TerInfo is een website voor –vooral geschiedenis en maatschappijleer- docenten in het primair en voortgezet onderwijs waarop informatiepakketten over terrorisme en aan terrorisme-gerelateerde gebeurtenissen worden aangeboden. Het lesmateriaal is erop gericht om leerlingen en studenten aanknopingspunten te bieden door incidenten en fenomenen in een bredere, historische context te plaatsen en zo de historische significantie voor hun eigen leven hiervan bespreekbaar te maken. Via deze vorm van sociale kennisoverdracht wil TerInfo bijdragen aan de verhoging van weerbaarheid van kinderen tegen extremisme, terrorisme en ongewenste vormen van radicalisering.