Voor leerlingen is de school een plek waar ze les krijgen en waar ze anderen ontmoeten. Daar leren ze omgaan met onderlinge verschillen en horen ze andere opvattingen en meningen. Ze krijgen te maken met actuele maatschappelijk onderwerpen die kunnen zorgen voor spanning. Dat kan van alles zijn; van discriminatie tot milieu, van vluchtelingen tot seksuele oriëntatie.

Verschillende opvattingen

In onze democratische rechtstaat moet er ruimte zijn voor verschillen van opvatting. Belangrijk is dat alle discussies kunnen worden gevoerd, maar wel op respectvolle wijze. Juist als opvattingen wringen, biedt de school een belangrijke oefenplaats. Als docent leer je je leerlingen dat er grenzen zijn aan de vrijheid van meningsuiting of vrijheid van godsdienst. In een sociaal veilige school kunnen deze gesprekken gevoerd worden, en krijgen leerlingen bagage mee voor later. Botsen en schuren mag daar ruimte hebben.

Een veilig klimaat betekent dat niemand wordt afgerekend op datgene wat zij zeggen in de klas. Niet door de docent en niet door medeleerlingen. In een veilige school is het geaccepteerd dat leerlingen afwijkende opvattingen formuleren. Zij mogen afwijken van de groepsnormen en meerderheidsopvattingen. Een sociaal veilige school betekent dat iedereen zijn mening moet kunnen inbrengen. Alle opvattingen daarover – mits netjes geformuleerd, kunnen worden uitgesproken, ook die je wellicht zelf verwerpelijk vindt.

Als leraar bewaak je dat de verschillende perspectieven op besproken thema’s voldoende aan het licht komen, of leerlingen ze nu inbrengen of niet. Dat kan over lesstof gaan of over zaken die leerlingen bezig houdt, binnen en buiten de school.

Wat voor de één veilig is, brengt voor de ander soms onveiligheid mee. Dat maakt dat de veiligheid die je biedt voor de ene leerling om zich uit te spreken, soms onveiligheid tot gevolg heeft bij een andere leerling of een groep leerlingen. Dat is het spanningsveld waar een leraar voor staat: het creëren van sociale veiligheid is de dynamiek daartussen goed beheren.

Polarisatie of radicalisering

Er kan sprake zijn van polarisatie; van wij-/zij-denken waardoor een gesprek steeds moeilijker wordt.

Soms is een leerling zo stevig in zijn/haar denkbeelden, dat diegene overstapt naar geweld of andere antidemocratische handelingen. Dan spreken we over radicalisering. Sommigen leerlingen zijn daar gevoeliger voor dan anderen. Je kunt als docent bijdragen aan de weerbaarheid en veerkracht van je leerling. Dit helpt radicalisering voorkomen.

Zoek je tips over hoe te handelen als er sprake is van radicalisering? Lees verder>>

Begrenzen & uitnodigen

De competentie die in deze gesprekken centraal staat, noemt School & Veiligheid ‘begrenzen en uitnodigen’. Leerlingen worden soms zo geraakt door wat ze zien en horen, dat ze niet in staat zijn om genuanceerd te reageren. Wanneer je uitspraken niet corrigeert, dan zien andere leerlingen dat dit allemaal maar gezegd kan worden.

Je wilt echter ook in contact blijven met je leerlingen. Dat vraagt om nieuwsgierigheid naar de achterliggende argumenten en redenen. Stop dus niet na een begrenzing, maar nodig uit en vraag door. Leerlingen leren zo dat ze niet zomaar alles kunnen roepen, maar dat ze op hun woorden moeten letten en uitleggen waarom ze iets zeggen. Jij zet hen aan het werk, laat hen nadenken. “Vertel eens meer, wat maakt dat jij dat zegt?” Maar je laat ze ook zien dat ze gehoord worden en ze zich uit mogen spreken.

• Lees het artikel Omgaan met maatschappelijke spanningen in de klas (Jubileummagazine School & Veiligheid). Lerarenopleider Liena van Loenen vertelt over de training Dialoog onder Druk die zij aan haar studenten geeft.

Kijk de kunst af bij deze leraren

School & Veiligheid organiseerde een webinar, waarin meester Yasin vertelt hoe hij het gesprek aangaat in de klas. Hij benadrukt vooral zijn warme, maar strenge aanpak. Met Leon Meijs (Stichting School & Veiligheid) en Bjorn Wansink (TerInfo) wisselen zij hun ervaringen uit over het gesprek in de klas onder leiding van Saber Benjah.

Gepko Wolters is godsdienstleraar op het ONC in Zoetermeer. Hij vertelt in een interview hoe hij niet echt in discussie gaat over meningen. “Het gaat om het gevoel achter die mening, de emotie. Wordt iemand boos? Verdrietig? Dat is van belang, die mening is niet zo interessant.”

Lees het interview met Gepko Wolters

Een gespreksmodel voor een Dialoog onder Druk in een klas

Je kunt er ook voor kiezen om een les te besteden aan een thema en dit met je klas te bespreken. Het doel van deze dialoog is niet dat je jongeren wilt laten zien dat hun mening of opvatting fout is. Je wilt bereiken dat ze leren dat er een veelheid aan meningen bestaat: in de maatschappij, maar ook in de klas. En hoe je met elkaar respectvol in gesprek gaat.

Als je onvoldoende tijd hebt voor een uitgebreid gesprek, maar wel wil reageren op een uitspraak of situatie kun je kiezen voor een 10-minuten dialoog. Dan beperk je je tot deze stappen:

• Veiligheid & afspraken
• Meningen inventariseren
• Meningen bevragen

(extra) Afronden en vervolg: Willen we langer praten hierover en hoe regelen we dat?

Oefenen met je eigen team? Dialoog onder druk – School en veiligheid

Jouw rol: Burgemeester van de klas

Wanneer je wilt laten zien dat er meerdere meningen over een onderwerp zijn, dan is de burgemeestersrol passend. Als burgemeester van de klas faciliteer je het gesprek. Je wilt naast én voor groepen staan, de grenzen van de schoolregels bewaken en leerlingen aanspreken. Je wilt dat alle groepen onderdeel blijven van de klas. Tot slot wil je hét voorbeeld zijn in een open en democratische omgeving.

Bij sommige gesprekken wil je misschien je eigen standpunt verduidelijken. Vraag jezelf af of dat in deze dialoog van meerwaarde is.

Belangrijk: Bevraag nooit meningen door elkaar, want dat zorgt voor polarisatie, wij tegen zij en dat is nu juist wat je niet wilt.

Tips

• Kies het onderwerp weloverwogen. Het gespreksonderwerp is geen stelling, geen standpunt binnen de discussie, maar het onderliggende vraagstuk. Dus niet: ‘Vluchtelingen moeten weg.’ maar ‘vluchtelingen in Nederland’.
• Ontken het wereldbeeld van een leerling niet. Als je leerlingen de les gaat lezen bestaat het risico dat je daarmee zelf verdeeldheid zaait. Deze gesprekken zijn geen onderwijsleergesprek om een bepaald kennisdoel te bereiken. Het doel is leren een mening te uiten, leren respectvol luisteren en horen waar leerlingen staan.
• Verdeel je aandacht tijdens het gesprek. Bedenk goed wie er in de klas zitten en wat je kan verwachten. Het kan helpen je leerlingen een individuele schrijfopdracht te geven als voorbereiding. Zo krijg je meer zicht op welke meningen en perspectieven er spelen in de klas. Het doel is om saamhorigheid te ontwikkelen en niet om een discussie te voeren waardoor er hoogoplopende conflicten ontstaan en leerlingen zich onveilig of onjuist bejegend voelen. Zorg daarom dat de uitgesproken leerling met zijn uitgesproken mening niet elke keer de vloer krijgt. Het is de uitdaging om ongenuanceerde oneliners te vermijden, en vooral vragen te stellen.

Meer tips en informatie om het gesprek grondig voor te bereiden?

In onderstaande artikelen vind je meer informatie.

Als docent speel je een cruciale rol om maatschappelijk gevoelige onderwerpen zó te bespreken, dat het betekenisvolle leermomenten worden voor leerlingen over hoe we met elkaar in deze diverse wereld samenleven. Het voeren van een gesprek over maatschappelijk gevoelige onderwerpen gaat vaak samen met dilemma’s en onzekerheden bij docenten. Worstelingen als:

• Moet ik verschillende meningen en perspectieven aanwakkeren of juist afremmen?
• Hoe zorg ik ervoor dat leerlingen de ruimte krijgen om te kunnen zeggen wat ze vinden zonder dat andere leerlingen – of ikzelf – gekwetst worden?
• Hoe ga ik om met mijn eigen grenzen?
• Kan ik me beter objectief opstellen in het gesprek of geef ik juist mijn eigen mening?

Probeer een sfeer te ontwikkelen als team waarin deze kwetsbaarheid getoond mag worden. El HadiouiEl Hadioui, I., Slootman, M., El-Akabawi, Z., Hammond, M., Mudde, A. L., & Schouwenburg, S. (2019). Switchen en klimmen: Over het switchgedrag van leerlingen en de klim op de schoolladder in een grootstedelijke omgeving. Alkmaar: Van Gennep. noemt dit de ‘dramaturgie van de schoolorganisatie’. We focussen vaak op het handelen in het klaslokaal, het eigen domein, het podium. Maar voor optimaal leren en succesvol handelen is steun en facilitering vanuit het team en de organisatie cruciaal. De coulissen (professionele gemeenschap) en de kleedkamer (informele cultuur) moeten steunend zijn door een hoge mate van professionele feedback in de coulissen en morele stimulans in de kleedkamers. In plaats van de norm ‘gij zult perfect zijn’, moet de norm zijn ‘ik heb er ook moeite mee’. El Hadioui geeft daarmee aan dat de uitdaging niet zozeer ligt in het omgaan met de groepsdynamiek in de klas, maar vooral of we uitdagingen met elkaar kunnen en willen delen.

• Stimuleer het gesprek ook in het team. Een werkvorm daarvoor is Warming up; praten over wat raakt en wat actie vraagt.

Meer over ‘Warming up’

• Bespreek met elkaar de dilemma’s die je tegenkomt en maak afspraken hoe daar mee om te gaan. De Struisvogel Sessie kan daar bij ondersteunen. Dit is een gesprekstool dat het mogelijk maakt om dilemma’s constructief met elkaar te bespreken. 

Meer over de Struisvogel-sessie

Het ontbreekt vaak aan een schoolbreed beleid als het gaat om het bespreken van gevoelige maatschappelijke kwesties. Of het staat in de kinderschoenen. In de praktijk valt of staat het met of een docent de handschoen oppakt in zijn of haar klas.

Bij ingrijpende actuele gebeurtenissen, zoals een aanslag of een grote demonstratie, is het goed om vanuit de schoolleiding te overleggen hoe dit te bespreken in de klassen. Structurele (maatschappelijke) problematiek binnen en buiten de school wordt vaak uitgelegd en behandeld als incidenten. Consequente discriminatie kan dan worden afgedaan en behandeld als incidenteel pestgedrag, waarmee je te kort schiet naar leerling(en) in kwestie.

• Een breed gedragen visie en koers geeft sturing aan de docenten. Het geeft ook de mogelijkheid elkaar daarop aan te spreken. Het is dan niet afhankelijk van het eigen initiatief van een docent.
• Zorg dat er duidelijke waarden zijn en grenzen die worden gesteld als leerlingen over de schreef gaan in uitingen en gedrag. Zie onderstaande artikelen voor meer informatie.