Let op: Vanwege de kerstvakantie is het Adviespunt gesloten vanaf 20 december 16.00. Maandag 6 januari 2025 zijn wij weer bereikbaar. In geval van een calamiteit zijn de adviseurs van het calamiteitenteam 24/7 bereikbaar.
Primair Onderwijs
Voortgezet Onderwijs
MBO
Creëer een sociaal veilige sfeer op school
Spanning en discussie in de klas
Kennisbank
Je hebt als leraar een belangrijke rol in het voorbereiden van leerlingen op het samenleven in diversiteit. Praten met je leerlingen over maatschappelijk gevoelige onderwerpen is een goed aangrijpingspunt. Of zo’n gesprek gepland of spontaan is, het zijn soms lastige situaties waarbij het balanceren is om elke leerling zich veilig en gehoord te laten voelen.
Voor leerlingen is de school een plek waar ze les krijgen en waar ze anderen ontmoeten. Daar leren ze omgaan met onderlinge verschillen en horen ze andere opvattingen en meningen. Ze krijgen te maken met actuele maatschappelijk onderwerpen die kunnen zorgen voor spanning. Dat kan van alles zijn; van discriminatie tot milieu, van vluchtelingen tot seksuele oriëntatie.
In onze democratische rechtstaat moet er ruimte zijn voor verschillen van opvatting. Belangrijk is dat alle discussies kunnen worden gevoerd, maar wel op respectvolle wijze. Juist als opvattingen wringen, biedt de school een belangrijke oefenplaats. Als docent leer je je leerlingen dat er grenzen zijn aan de vrijheid van meningsuiting of vrijheid van godsdienst. In een sociaal veilige school kunnen deze gesprekken gevoerd worden, en krijgen leerlingen bagage mee voor later. Botsen en schuren mag daar ruimte hebben.
Een veilig klimaat betekent dat niemand wordt afgerekend op datgene wat zij zeggen in de klas. Niet door de docent en niet door medeleerlingen. In een veilige school is het geaccepteerd dat leerlingen afwijkende opvattingen formuleren. Zij mogen afwijken van de groepsnormen en meerderheidsopvattingen. Een sociaal veilige school betekent dat iedereen zijn mening moet kunnen inbrengen. Alle opvattingen daarover – mits netjes geformuleerd, kunnen worden uitgesproken, ook die je wellicht zelf verwerpelijk vindt.
Als leraar bewaak je dat de verschillende perspectieven op besproken thema’s voldoende aan het licht komen, of leerlingen ze nu inbrengen of niet. Dat kan over lesstof gaan of over zaken die leerlingen bezig houdt, binnen en buiten de school.
Wat voor de één veilig is, brengt voor de ander soms onveiligheid mee. Dat maakt dat de veiligheid die je biedt voor de ene leerling om zich uit te spreken, soms onveiligheid tot gevolg heeft bij een andere leerling of een groep leerlingen. Dat is het spanningsveld waar een leraar voor staat: het creëren van sociale veiligheid is de dynamiek daartussen goed beheren.
Er kan sprake zijn van polarisatie; van wij-/zij-denken waardoor een gesprek steeds moeilijker wordt.
Soms is een leerling zo stevig in zijn/haar denkbeelden, dat diegene overstapt naar geweld of andere antidemocratische handelingen. Dan spreken we over radicalisering. Sommigen leerlingen zijn daar gevoeliger voor dan anderen. Je kunt als docent bijdragen aan de weerbaarheid en veerkracht van je leerling. Dit helpt radicalisering voorkomen.
Zoek je tips over hoe te handelen als er sprake is van radicalisering? Lees verder>>
Kennisbank artikelen over dit onderwerp:
De maatschappij dringt de school binnen. Je bent niet alleen een professional, maar ook een persoon die niet los staat van maatschappelijke spanningen. Met die bril kijk je naar gedrag van leerlingen. Het bepaalt wanneer je schrikt of je zorgen maakt en wanneer je in actie komt.
Als je met leerlingen praat over maatschappelijke onderwerpen als racisme, vluchtelingen of aanslagen, dan kan dat spannend zijn. Wat gebeurt er als leerlingen opmerkingen maken die echt niet kunnen? Wat doe je dan? Welke positie neem je in? Hoe geef je hen het gevoel dat je ze niet afwijst om wie ze zijn, maar dat je ze hooguit begrenst in hoe ze iets zeggen of doen?
Als leerlingen elkaar of als groep verwijten maken of afwijzen, kun je het volgende doen:
Ten eerste begrens alle uitspraken en woorden die
1 t/m 4 zijn vastgelegd in wetten, bij 5 gaat het om respectvol omgaan met elkaar. Dit zijn fatsoensnormen, die vaak terugkomen in de klassen- of schoolregels.
Benoem de woorden die grensoverschrijdend zijn, zeg wat dit met je doet en waarom je begrenst: “Ik hoor jou nu het woord …. gebruiken. Daar schrik ik van, want het is een scheldwoord en dat doet pijn.” Of “[naam], ho, ik onderbreek je even. Ik hoor je nu het woord …. gebruiken. Dat soort scheldwoorden gebruiken we niet. We gaan hier respectvol met elkaar om en kwetsen elkaar niet.”
Ten tweede nodig je de leerling uit om meer te vertellen en laat dit onmiddellijk volgen op de begrenzing. Zo blijf je in verbinding met de leerling. Wees oprecht belangstellend: “Ik wil dat je andere woorden gebruikt en dan praat ik graag verder met je. Vertel eens meer, zie ik het goed dat je boos bent?”
De competentie die in deze gesprekken centraal staat, noemt School & Veiligheid ‘begrenzen en uitnodigen’. Leerlingen worden soms zo geraakt door wat ze zien en horen, dat ze niet in staat zijn om genuanceerd te reageren. Wanneer je uitspraken niet corrigeert, dan zien andere leerlingen dat dit allemaal maar gezegd kan worden.
Je wilt echter ook in contact blijven met je leerlingen. Dat vraagt om nieuwsgierigheid naar de achterliggende argumenten en redenen. Stop dus niet na een begrenzing, maar nodig uit en vraag door. Leerlingen leren zo dat ze niet zomaar alles kunnen roepen, maar dat ze op hun woorden moeten letten en uitleggen waarom ze iets zeggen. Jij zet hen aan het werk, laat hen nadenken. “Vertel eens meer, wat maakt dat jij dat zegt?” Maar je laat ze ook zien dat ze gehoord worden en ze zich uit mogen spreken.
School & Veiligheid organiseerde een webinar, waarin meester Yasin vertelt hoe hij het gesprek aangaat in de klas. Hij benadrukt vooral zijn warme, maar strenge aanpak. Met Leon Meijs (Stichting School & Veiligheid) en Bjorn Wansink (TerInfo) wisselen zij hun ervaringen uit over het gesprek in de klas onder leiding van Saber Benjah.
Gepko Wolters is godsdienstleraar op het ONC in Zoetermeer. Hij vertelt in een interview hoe hij niet echt in discussie gaat over meningen. “Het gaat om het gevoel achter die mening, de emotie. Wordt iemand boos? Verdrietig? Dat is van belang, die mening is niet zo interessant.”
Lees het interview met Gepko Wolters
Je kunt er ook voor kiezen om een les te besteden aan een thema en dit met je klas te bespreken. Het doel van deze dialoog is niet dat je jongeren wilt laten zien dat hun mening of opvatting fout is. Je wilt bereiken dat ze leren dat er een veelheid aan meningen bestaat: in de maatschappij, maar ook in de klas. En hoe je met elkaar respectvol in gesprek gaat.
Als je onvoldoende tijd hebt voor een uitgebreid gesprek, maar wel wil reageren op een uitspraak of situatie kun je kiezen voor een 10-minuten dialoog. Dan beperk je je tot deze stappen:
(extra) Afronden en vervolg: Willen we langer praten hierover en hoe regelen we dat?
Oefenen met je eigen team? Dialoog onder druk – School en veiligheid
Wanneer je wilt laten zien dat er meerdere meningen over een onderwerp zijn, dan is de burgemeestersrol passend. Als burgemeester van de klas faciliteer je het gesprek. Je wilt naast én voor groepen staan, de grenzen van de schoolregels bewaken en leerlingen aanspreken. Je wilt dat alle groepen onderdeel blijven van de klas. Tot slot wil je hét voorbeeld zijn in een open en democratische omgeving.
Bij sommige gesprekken wil je misschien je eigen standpunt verduidelijken. Vraag jezelf af of dat in deze dialoog van meerwaarde is.
Belangrijk: Bevraag nooit meningen door elkaar, want dat zorgt voor polarisatie, wij tegen zij en dat is nu juist wat je niet wilt.
In onderstaande artikelen vind je meer informatie.
Deze handleiding helpt leraren bij het begeleiden van gesprekken over maatschappelijk gevoelige onderwerpen in de klas.
Hoe ga je als leraar om met een leerling die in complotten gelooft? Wat moet je (niet) doen, wat zeg je terug? Samen met de Anne Frank Stichting hebben we een brochure gemaakt voor leraren in het vo en mbo met praktische tips en suggesties rond het thema complotdenken.
Met de kletskaartjes Welles Nietes start je simpel een veilig gesprek over de vrijheid van meningsuiting, meningsverschillen en het verschil tussen feiten en meningen. (Gemaakt voor het po; ook te gebruiken in het vo.)
Als docent speel je een cruciale rol om maatschappelijk gevoelige onderwerpen zó te bespreken, dat het betekenisvolle leermomenten worden voor leerlingen over hoe we met elkaar in deze diverse wereld samenleven. Het voeren van een gesprek over maatschappelijk gevoelige onderwerpen gaat vaak samen met dilemma’s en onzekerheden bij docenten. Worstelingen als:
Probeer een sfeer te ontwikkelen als team waarin deze kwetsbaarheid getoond mag worden. El HadiouiEl Hadioui, I., Slootman, M., El-Akabawi, Z., Hammond, M., Mudde, A. L., & Schouwenburg, S. (2019). Switchen en klimmen: Over het switchgedrag van leerlingen en de klim op de schoolladder in een grootstedelijke omgeving. Alkmaar: Van Gennep. noemt dit de ‘dramaturgie van de schoolorganisatie’. We focussen vaak op het handelen in het klaslokaal, het eigen domein, het podium. Maar voor optimaal leren en succesvol handelen is steun en facilitering vanuit het team en de organisatie cruciaal. De coulissen (professionele gemeenschap) en de kleedkamer (informele cultuur) moeten steunend zijn door een hoge mate van professionele feedback in de coulissen en morele stimulans in de kleedkamers. In plaats van de norm ‘gij zult perfect zijn’, moet de norm zijn ‘ik heb er ook moeite mee’. El Hadioui geeft daarmee aan dat de uitdaging niet zozeer ligt in het omgaan met de groepsdynamiek in de klas, maar vooral of we uitdagingen met elkaar kunnen en willen delen.
Meer over ‘Warming up’
Meer over de Struisvogel-sessie
De tool ‘Struisvogel Sessie’ van KIS en Stichting School & Veiligheid helpt om het gesprek aan te gaan over situaties die vaak leiden tot morele dilemma’s rondom diversiteit.
Het ontbreekt vaak aan een schoolbreed beleid als het gaat om het bespreken van gevoelige maatschappelijke kwesties. Of het staat in de kinderschoenen. In de praktijk valt of staat het met of een docent de handschoen oppakt in zijn of haar klas.
Bij ingrijpende actuele gebeurtenissen, zoals een aanslag of een grote demonstratie, is het goed om vanuit de schoolleiding te overleggen hoe dit te bespreken in de klassen. Structurele (maatschappelijke) problematiek binnen en buiten de school wordt vaak uitgelegd en behandeld als incidenten. Consequente discriminatie kan dan worden afgedaan en behandeld als incidenteel pestgedrag, waarmee je te kort schiet naar leerling(en) in kwestie.
Spel over gewenst en ongewenst gedrag op school. Bedoeld voor onderwijsteams of leerlingen. Naast de versie voor het vo en mbo is er ook een versie voor het po.
Duidelijk én consequent optreden bij ongewenst gedrag zorgt ervoor dat ongewenst gedrag op school minder kans krijgt. Je maakt als schoolleiding duidelijk welk gedrag je wel en niet accepteert op school. Deze sanctieladder is een hulpmiddel voor het ontwikkelen van gericht sanctiebeleid op schoolniveau.
Meld je net als 13.000 anderen aan voor onze nieuwsbrief en ontvang iedere maand actuele informatie over sociale veiligheid op school.
